Schutterswei

Aan de rand van de Alkmaarder Hout, naast de Joodse begraafplaats aan de Westerweg, werd in 1884 een “Penitentiaire Inrichting” gebouwd naar het ontwerp van de architect Johan Frederik Metzelaar. Deze architect ontwierp ook de Koepelgevangenissen in Arnhem en Breda.

De Penitentiaire Inrichting staat bij de meeste Alkmaarders bekend als de “Schutterswei”, maar die naam kreeg het pas in 1950. De naam Schutterswei verwijst naar het veld waar de Alkmaarse Schutterij ooit haar oefenterrein had. Ook op deze historische grond, die nog lang “de Kroft” of “de Krogt” heette, zouden in het begin van de 20e eeuw de eerste voetbalclubs van Alkmaar ontstaan.

Menig Alkmaarder kent deze plek goed en recreëerde hier wandelend in het groen of in de Hertenkamp, later bekend als Kinder-en Stadsboerderij, die is gelegen tegenover de Schutterswei, bij de Muziektent, of nog langer geleden bij de inmiddels afgebroken Buitensociëteit. Dit deel van de Hout is ook een geliefde fietsroute die de Westerweg verbindt met de Kennemerstraatweg.

Aanpassing aan de veranderde maatschappij
Als gevolg van veranderingen in de maatschappij paste de gevangenis zich in de loop der jaren aan en vonden diverse verbouwingen en uitbreidingen plaats. Op het gebied van de hygiëne, maar ook op het terrein van de privacy kwamen er andere eisen.

De gevangenen moesten aanvankelijk gebruik maken van wc’s en wasgelegenheden die ver van hun cel waren gesitueerd. Het duurde tot eind jaren 90 voor er in elke cel stromend water en een toilet werden aangelegd.

Toen er eenmaal een telefoon kwam in de Schutterswei, moest aanvankelijk de hele gevangenis het daar mee doen. Er werd pas in de jaren 80 op elke etage een telefoon aangesloten waar gevangenen gebruik van mochten maken.

Lang van te voren moest de telefoon worden gereserveerd en dan konden alle bewoners gedurende het gesprek van maximaal 10 minuten mee luisteren. Zo konden personeel en maten mee genieten van hoe Holleeder, bewoner van wat nu kamer 118 heet, zijn familie en “ondergeschikten” uitschold aan de telefoon.

Oorspronkelijk bestaand uit 26 cellen, werd de inrichting al in 1889 uitgebreid naar 104 eenheden en werden er dienstwoningen en een markante ingang toegevoegd aan de kant van de huidige Prins Bernhardlaan. Uiteindelijk had de Schutterswei plaats voor 122 gedetineerden.

In de jaren 20 van de 20e eeuw leek er minder behoefte aan de “cellulaire gevangenis de Hout” en werd deze door het Rijk in 1928 gesloten. Maar in 1937 ging de gevangenis weer open wegens een landelijk cellentekort.

In de Tweede Wereldoorlog werd de gevangenis geclaimd door de bezetter en werden er soms ook verzetsmensen gedetineerd. De later vrijgelaten verzetsmensen rapporteerden na de oorlog aan de Tweede Kamer hun ervaringen en pleitten voor een verbetering van faciliteiten en een humaner beleid voor de gevangenen die in de toekomst in het Huis van Bewaring zouden wonen.

Totale renovatie
In 1975 werd het complex totaal gerenoveerd. Er kwamen werkzalen en er ontstond een drukkerij, boekbinderij en lampenzaal. Er kwam een sportzaal, inclusief was- en douchegelegenheid. De luchtplaatsen veranderden en enkele cellen werden omgebouwd tot huiskamer. Daarna kreeg het complex de bestemming van “gevangenis voor volwassenen, mannelijke langgestraften met een beperkt regiem.

Verouderd
Begin jaren 90 werd de inrichting bestemd voor illegale vreemdelingen met criminele antecedenten, uit andere EG-landen en landen daarbuiten, die in afwachting waren van hun uitzetting. Regelmatig vonden er bij de Schutterswei demonstraties plaats van Alkmaarse burgers die het inhumaan vonden dat vreemdelingen in een gevangenis werden opgesloten.

Er ontstonden plannen om de Schutterswei vanwege de verouderde toestand te sluiten en te slopen. Maar door ernstig cellentekort werd de strafgevangenis na een verbouwing van enkele weken in 1996 weer geschikt gemaakt als Huis van Bewaring voor gedetineerden, die nog niet waren veroordeeld.

Beroemde en andere bewoners
Al eerder werd Willem Holleeder genoemd die net als zijn mede ontvoerders van Heineken in de Schutterwei verbleef. Dat gold ook voor de beroemde bankovervaller en “meesterontsnapper” Stanley Hillis , “meesteroplichter” heer Olivier, Molukse treinkapers en “Pistolen Paultje”.

Minder beroemde criminelen bleven ook komen en gaan. Na binnenkomst in een bus van het Justitieel vervoer in de “Remise” werden nieuwe bewoners direct doorgeleid naar de afdeling “Visitatie” waar ze tot op de blote huid werden gecontroleerd, een maatregel die zich tijdens het verblijf regelmatig herhaalde. Er was op de begane grond een strafcel waar een gevangene in isolatie kon worden gezet na ongewenst gedrag.

Definitief einde als gevangenis
Voormalig staatssecretaris Albayrak van Justitie besloot in mei 2009 dat de gevangenis in 2012 haar poorten moest sluiten. Uiteindelijk gebeurde dat in 2013. Tot eind 2016 was de locatie regelmatig in gebruik als filmlocatie voor de SBS6-serie Celblok H.

Met het sluiten van de inrichting diende het Rijk de grond terug te geven aan de gemeente Alkmaar. De penitentiaire inrichting Schutterswei is daarna in 2016 onder voorbehoud verkocht aan GTP Projectontwikkeling, met de bedoeling dit om te bouwen tot hotel.

Zoveel mogelijk behouden
Woningbouw was door de gemeente ook toegestaan, maar dit zou hebben betekend dat alleen het entreegebouw bleef bestaan en de gebouwen erachter gesloopt moesten worden om ruimte te maken voor nieuwbouw.

De Schutterswei was na de sloop van de gevangenis aan de Geestersingel het laatst overgebleven negentiende-eeuwse justitionele gebouw in Alkmaar en de enige resterende kleine gevangenis van Nederland. Dit cultureel erfgoed moest voor Alkmaar en Nederland bewaard worden. Adapt wilde bevorderen dat zoveel mogelijk van de Schutterswei behouden zou blijven in een herontwikkeling.