Waaggebouw

Het Waaggebouw aan het Waagplein is het meest iconische gebouw van Alkmaar. In de zomermaanden is het op vrijdagochtend het centrum van de bekende Alkmaarse kaasmarkt. De oorsprong van deze markt gaat terug tot minstens 1365.

Levend bewijs
Het Waaggebouw is ook het levende bewijs dat het soms nodig is om een pand aan te passen aan nieuwe tijden, gebruikers en functies, teneinde het te behouden en vitaal te houden, en ter verlenging van de levensduur.

Kapel en gasthuis
Oorspronkelijk maakte het gebouw, dat dateert uit de 14e eeuw, onderdeel uit van een Heilige Geestgasthuis. Heilige Geestgasthuizen lagen meestal buiten of aan de rand van de stad, bij de toegangswegen. Daar trokken zwervers en passanten de stad binnen.

In het gasthuis konden arme reizigers gedurende drie dagen en nachten gratis onderdak krijgen. Ook werden er zieken verpleegd. Ze beschikten niet alleen over een eigen kapel, maar ook over een eigen begraafplaats.

Waaghuis
In maart 1569 gaf de bisschop van Haarlem Nicolaas van Nieuwland toestemming om het H. Geestgasthuis in te richten tot waaghuis, nadat de vroedschap daarom in 1566 had verzocht. Men maakte blijkbaar geen haast meer, want begin 1571 was volgens een geschrift nog steeds sprake van een gasthuis en kapel op deze plek.

Na het Alkmaarse beleg en ontzet van 1573 kenden Willem van Oranje en de Staten van Holland in 1581 het waagrecht opnieuw toe aan Alkmaar wegens de betoonde ‘getrouwigheit en vroomigheit’ in de strijd tegen de Spanjaarden.

Dit belangrijke recht, de economische motor van een handelsstad in de middeleeuwen, was de stad in 1492 ontnomen, na de verloren opstand van het ‘Kaas- en Broodvolk’ tegen nieuwe belastingen van graaf Maximiliaan van Oostenrijk.

Kapel wordt waag
De handel trok flink aan nadat Alkmaar het waagrecht terug had gekregen. In 1582 besloot men de Waag over te brengen naar de grotere H. Geestkapel, die inmiddels aan zijn bestemming was onttrokken.

De verbouwing van H. Geestkapel tot waag, waarbij de oostzijde (de koorsluiting van de kapel) werd weggebroken, werd in 1583 voltooid. Het gebouw was zo ruim dat werd besloten tot het inrichten van een vleeshal in het schip.

In het waaggebouw zijn het drie traveeën lange schip en het niet uitspringende transept van de kapel van het voormalige gasthuis bewaard gebleven.

Aan de oostzijde van het gebouw kwam een rijk versierde voorgevel in renaissancestijl. De huidige, in 1884 herbouwde voorgevel, heeft het oorspronkelijke ontwerp nauwkeurig gevolgd.

Spreuk
Op de gevel van de Waag staat de volgende spreuk: “SPQA (Senatus Populusque Alcmariensis) RESTITVIT VIRTVS ABLATAE JVRA BILANCIS”. Dit betekent ongeveer: “Moed en kracht schonken regering en burgerij van Alkmaar het verloren waagrecht terug”.

Plaveisel toont contouren
De contouren van de oude koorsluiting van de kapel zijn nog te zien in het plaveisel in de straat naast deze fraaie gevel.

Nieuwe toren en verdieping
In 1597 werd besloten tot vernieuwen en vergroten van de toren en het aanbrengen van een verdiepingsvloer. Tussen 1597 en 1603 werd de dakruiter vervangen door de huidige Waagtoren, steunend op vier pijlers in de kruising van de voormalige kapel. In het houtwerk in de toren zijn jaartallen 1601 (uurwerkkamer) en nog hoger 1602 aanwezig.

Een klok op de Waagtoren geeft de tijd aan. Daaronder is een decoratie te zien uit 1712 met daarop een Latijnse spreuk van de Romeinse dichter en satiricus Persius (34-62 na Chr.): Vive memor leti fugit hora. Dit betekent: Leef de dood indachtig, de tijd vlucht.

Huidig gebruik
Op de begane grond bevinden zich nu het waaggedeelte en het VVV-kantoor. Op de eerste verdieping van het Waaggebouw is een kaasmuseum gevestigd.

Monumentenstatus
Het gebouw is in 1969 aangewezen als rijksmonument.

Restauratie
Eens in de twaalf jaar staat de Waagtoren in de steigers. Dan wordt het schilderwerk gedaan en al het andere onderhoudswerk dat noodzakelijk is.

Verhuur door gemeente Alkmaar
Het Waaggebouw is eigendom van de gemeente Alkmaar. Het gedeelte met de Waag is in gebruik bij de gemeente voor de kaasmarkt en het Kaasdragersgilde. De ruimtes met de VVV en het Kaasmuseum worden van de gemeente Alkmaar gehuurd.

Bestemmingsplan
Volgens het bestemmingsplan Binnenstad Centrum uit 2013 is de bestemming van het Waaggebouw ‘maatschappelijk’. De voor ‘Maatschappelijk’ aangewezen gronden zijn bestemd voor maatschappelijke doeleinden met inbegrip van bijbehorende nevenruimten.