Huis met de Kogel

Een van Alkmaars bekendste monumenten is het rijksmonument met het adres Appelsteeg 2. Het staat bekend als het ‘Huis met de Kogel’.

Het dankt zijn bijnaam aan de kanonskogel die aan de houten gevel is bevestigd. Deze kogel heeft direct te maken met de belangrijkste historische gebeurtenis van de stad, het beleg door de Spanjaarden in 1573.

Jan Arentsz
Het verhaal gaat dat destijds Jan Arentsz hier woonde, mandenmaker van beroep maar ook hageprediker. Hij preekte in de open lucht voor aanhangers van de Reformatie, die toen niet in bestaande kerken terecht konden. Als een van de eerste gereformeerde voormannen in Noord-Holland is hij een grote naam in de geschiedenis van het gewest Holland.

Spaans beleg
Tijdens het Spaanse beleg, dat op 8 oktober eindigde met de welbekende Alkmaarse Victorie, gebeurde het volgende. Op maandag 14 september 1573 zat de dochter van Jan Arentsz op de eerste verdieping van het huis te spinnen op een spinnewiel. Haar moeder deed op datzelfde moment de was in een tobbe water.

Spaanse kanonskogel
Plotseling vloog een kanonskogel van 40 pond, afgevuurd door een Spaans kanon buiten de vestingwallen, door de gevel. De kogel raakte het spinnewiel, de stoel waarop de dochter zat en de wastobbe.

Met de dochter, Jan Arentsz’ echtgenote en de andere bewoners van de woning liep het goed af, het spinnewiel, de stoel en de tobbe werden geheel vernield.

Ter nagedachtenis aan deze gebeurtenis is de kogel later aan de buitengevel vastgemaakt, waarna het jaartal 1573 eronder werd geschilderd.

Legende
Althans, dat is wat sinds jaar en dag verteld wordt en tot de officiële geschiedschrijving van de stad gerekend wordt. Onderzoek door de historicus Jurjen Vis heeft echter uitgewezen dat het zeer onwaarschijnlijk is dat Jan Arentsz hier ooit gewoond heeft.

Bewijzen die aantonen dat Jan Arentsz hier ooit heeft gewoond, zijn er niet. Het is waarschijnlijk allemaal een mythe, bedacht in de negentiende eeuw door de bekende Alkmaarse archivaris Cornelis Willem Bruinvis. Dat vermoedde historicus Jurjen Vis in ieder geval.

Nanning van Foreest
Nanning van Foreest (1529-1592) beschrijft in zijn dagboek van het Spaanse beleg dat het incident met de kanonskogel op de genoemde dag plaatsvond bij een huis aan het Luttik Oudorp. Niemand van de zeven aanwezige mensen raakte daarbij gewond.

Nergens wordt echter duidelijk welk huis aan het Luttik Oudorp door de kanonskogel werd getroffen. Het zou een wonderschoon toeval zijn als dit verhaal zou horen bij het enige nog bestaande huis aan het Luttik Oudorp dat er al stond tijdens de belegering van 1573.

In de stedelijke archieven bevindt zich nog een rekening voor het herstel van schade veroorzaakt door een kanonskogel vlakbij het huis van Jan Arentsz. Niet duidelijk wordt waar dit huis stond. En dit kan ook van een van de vele andere kanonskogels zijn geweest die in de stad neerkwamen.

Niettemin werd uit een aantekening van geschiedkundige H.C. Rogge uit 1857 duidelijk dat het verhaal toen al in de volksoverlevering aan dit huis werd gekoppeld.

Zeer grote historische waarde
Hoe dan ook is het woonhuis van zeer grote historische waarde. Sowieso is het een van de oudste huizen van de stad, gebouwd rond het jaar 1500, misschien zelfs al in 1480. De houten noordgevel is daarnaast een van de zéér weinige overgebleven houten middeleeuwse topgevels in het land. Van dergelijke gevels zijn er zelfs nog maar enkele in heel Europa te vinden.

Gebruik
Onderzoeker Willem van den Berg in Utrecht heeft ooit alle gegevens over de eigenaren en bewoners van het pand op een rijtje gezet. Zijn gegevens gaan terug tot in de zestiende eeuw. Het blijkt dat het huis, dat toen ‘De Keller’ heette, in die tijd in handen was van appelhandelaren. Niet vreemd, want destijds werd op het Luttik Oudorp net ten oosten van de Appelsteeg een appelmarkt gehouden.

Of het huis ten tijde van het beleg ook door deze eigenaren zelf werd bewoond of toch aan anderen werd verhuurd, is onbekend.

Uit historische bronnen wist Van den Berg op te maken hoe het Huis met de Kogel in de eeuwen na 1573 is gebruikt. In de zeventiende eeuw hebben voornamelijk koekenbakkers het pand bewoond en hier hun nering uitgeoefend.

In 1778 zat er een koffiebranderij in. In een groot deel van de negentiende eeuw hebben mandenmakers het huis bewoond, tot 1937 aan toe. In dat jaar kocht een decoratieschilder en antiquair het pand en gaf het een oud-Hollands interieur.

In 1947 heeft het huis een museale functie gekregen. Er werd een bordje boven de deur gehangen met de tekst ‘Bewoond museum’ en het publiek kon het huis bezichtigen.

In de jaren zestig en zeventig was het in gebruik als een antiekzaak. In 1949 vond een grondige renovatie van het dak plaats, de rest van het pand werd toen niet aangepakt.

In 1969 werd het Huis met de Kogel aangewezen als rijksmonument.

Symbool voor victorie
Het Huis met de Kogel staat in Alkmaar symbool voor de overwinning op de Spanjaarden. Woningstichting Van Alckmaer voor wonen heeft het pand, samen met Appelsteeg 4 en 6, in eigendom verworven om het karakteristieke en historische pand te behouden voor de stad.

Algehele restauratie
De houten gevels zijn allemaal in overstek gebouwd, waarbij elke verdieping op consoles werd geplaatst. De stenen gevel had dit ook, totdat dit bij een verbouwing in de 19de eeuw werd verwijderd. De voorgevel loopt ook taps toe; de onderkant is smaller dan de bovenkant.

De woningcorporatie gaf in 2010 opdracht tot een algehele restauratie en renovatie. Alle nog te gebruiken materialen zijn opnieuw toegepast en met zorg en aandacht voor hun historische waarde hersteld. Een nauwkeurig kleurenonderzoek werd gedaan aan de unieke houten, naar boven toe uitkragende topgevel. Daardoor kon de oorspronkelijke kleur van het pand worden teruggebracht. De kelder is weer toegankelijk gemaakt.

Bestemmingsplan
Volgens het bestemmingsplan Binnenstad Zuid en Oost uit 2012 is de plaatselijke bestemming ‘Gemengd’. Aan de Appelsteeg 2 is mogelijk:

• detailhandel, maatschappelijke doeleinden, galerie, culturele voorzieningen, kleinschalige sportvoorzieningen, kleinschalig hotel en consumentverzorgende dienstverlening;
• wonen met inbegrip van ruimten ten behoeve van de uitoefening van aan huis verbonden beroeps- of bedrijfsactiviteit, bergingen en andere nevenruimten.

Bronnen:
Bronnenonderzoek in het Regionaal Archief Alkmaar door Martin Deinum, januari 2020. Geraadpleegd o.a.:

• Jan Arentsz. De mandenmaker van Alkmaar, voorman van de Hollandse reformatie / G.N.M. Vis. – Alkmaar/Hilversum, Uitgeverij Verloren 1992. 160 pag. Paperback. ISBN 9065503501 [uitgave ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van de Christelijke Scholengemeenschap ‘Jan Arentsz’ te Alkmaar].
• Een cort verhael van de strenghe belegheringhe ende aftreck der Spangiaerden van de stadt Alcmaer gheleghen in Hollandt / Nanning van Foreest. – Aelbert Hendricsz, 1573
• en diverse andere archiefstukken waaronder krantenknipsels.

Na het verschijnen van dit artikel op de website van Adapt verscheen een groot artikel over de mythe van het Huis met de Kogel in de Alkmaarsche Courant.