Dieselgemaal J. Leegwater

Het Dieselgemaal J. Leegwater aan de Cort van der Lindenkade 34 te Alkmaar hield tussen 1913 en 1988 het waterpeil op orde van de polder “Het Overdie en Achtermeer”. De Achtermeer is de oudste droogmakerij ter wereld. Het gemaal is nu het oudste dieselgemaal van zijn soort in ons land. Sinds 1994 heeft het de status van Provinciaal Monument.

Oudste droogmakerij
Het octrooi tot droogmaking van de Achtermeer werd in 1532 door Keizer Karel V verleend. De bemaling vond de eerste eeuwen plaats met behulp van windwatermolens met scheprad. Dat was een innovatie die in Alkmaar voor het eerst was toegepast. Het combineerde twee bestaande technieken met elkaar. De bemalingscapaciteit van een watermolen nam daardoor enorm toe.

Uitsnede uit tekening van Lourens Pietersz, ca. 1572 (Collectie Nationaal Archief Den Haag)

Bijna 400 jaar windkracht
Al doende leert men. Met vallen en opstaan en via het overwinnen van tegenslagen werd het land uiteindelijk toegevoegd aan het lokale landbouwareaal. De molen werd wel in zuidoostelijke richting verplaatst en voor de afwatering koos men ergens in de eerste helft van de 17e eeuw toch maar voor de Blekersloot via een lange tochtsloot, en niet meer voor het Voormeer.

De huidige plek is dus al ongeveer 400 jaar in gebruik voor de waterhuishouding. De molen werd daar soms gerepareerd, verbeterd, gerenoveerd of vervangen, maar op de wind bleef men steeds rekenen.

Brand verwoest windwatermolen
Door blikseminslag brandde het laatste exemplaar van de windwatermolen voor deze polder in 1912 af. De ingelanden wilden ter vervanging een dieselgemaal. Daar hadden twintig polders al positieve ervaringen mee opgedaan. De brandstofkosten waren laag en de nieuwe techniek bleek zeer betrouwbaar. De installatie werd besteld bij Werkspoor Amsterdam. Het gebouw werd ontworpen door de Alkmaarse architect Laurens Groen en kwam op de waterloop van de verbrande molen te staan.

Installatie en gebruik
Op 8 maart 1913 werd het nieuwe gemaal in gebruik genomen. De industriemotor behoort tot de serie met de allereerste verbrandingsmotoren die eind 19e eeuw door Rudolf Diesel zelf is ontworpen. Diesel had een patent op deze techniek. Sinds de introductie van het dieselgemaal in 1904 was dit ongeveer het 20ste poldergemaal in Nederland dat door een dieselmotor werd aangedreven. Het Alkmaarse dieselgemaal is een van de weinige uit die periode dat nog steeds bestaat.

In bezit gemeente Alkmaar
Het gemaal kwam in 1962 in bezit van de gemeente Alkmaar. In deze vorm deed het dienst tot september 1988. Andere technieken dienden zich aan, waardoor bemaling met een elektrisch gemaal veel voordeliger zou zijn, onderhoudsvriendelijker en minder omslachtig.  Daarom werd de bemaling na 75 jaar overgenomen door een gemaal met elektromotor.

Museaal gemaal met vrijwilligers
In 1989 werd de Stichting Beheer Dieselgemaal polder Overdie- Achtermeer opgericht, die het dieselgemaal in 1991 in eigendom verkreeg.

Met behulp van vrijwilligers wordt het sindsdien als museaal gemaal beheerd.

Gemaal naar woningcorporatie
Na twintig jaar, in 2011, werd het gemaal door de stichting overgedragen aan woningcorporatie Van Alckmaer.

Helaas maakt een nieuwe Woningwet uit 2015 het voor woningcorporaties praktisch onmogelijk om dergelijke monumenten in portefeuille te houden. In 2019 is Adapt te hulp geschoten om een betere oplossing te vinden.

Rol van Adapt
De inzet van Adapt is om het dieselgemaal van een duurzaam en toekomstbestendig bestaan te verzekeren als museumgemaal. Wat Adapt betreft behoudt het dieselgemaal de museale en educatieve functie, maar wordt het daarvoor beter toegerust. Daarvoor wordt gekeken naar het eigendom, de organisatiestructuur, mogelijke samenwerkingspartners, de exploitatie, publiciteit en promotie, en de veiligheid van vrijwilligers en bezoekers.

In dit traject onderhoudt Adapt nauwe contacten met het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, de Nederlandse Gemalen Stichting (NGS) en mogelijke sponsors.

Door de uitbraak van de coronapandemie duurt dit traject langer dan gepland.

Educatieve functie
Adapt spant zich onder meer in om de educatieve rol te versterken die het dieselgemaal zou kunnen spelen in het reguliere onderwijs. Begin 2021 zijn contacten gelegd met de naastgelegen school PCC Oosterhout. Sindsdien bezoeken leerlingen van hun technische vmbo-opleidingen het gemaal om met eigen ogen te zien hoe een klassieke verbrandingsmotor werkt. Dit wordt onderdeel van het onderwijsprogramma van diverse studierichtingen.

Blij zijn we ook met het bezoek van groepen kinderen in de leeftijd van 7 tot 12 jaar van de ZomerCampus Alkmaar. In het schooljaar 2021-2022 worden de eerste leerlingen verwacht van het HAVO/VWO van het Petrus Canisius College als onderdeel van het Aardrijkskunde-onderwijsprogramma.

Brandstof
Een van de laatste wapenfeiten van Adapt bij het dieselgemaal is de sponsoring van de brandstof door GP Groot brandstoffen en oliehandel. Daardoor draait het gemaal voortaan op HVO100, met waterstof verrijkte plantaardige olie. De brandstof presteert minstens zo goed als diesel uit aardolie, maar het dieselgemaal stoot nu tot wel 90% minder broeikasgassen uit. Dankzij Neste MY komen er ook minder fijnstof, koolwaterstof, stikstofoxiden, koolmonoxide en PAK’s uit de uitlaat. Dat is beter voor de lokale luchtkwaliteit.

Museale functie
Het dieselgemaal is tijdens Nationale Gemalendag (2e zaterdag in mei) en Open Monumentendag (2e zaterdag in september) te bezichtigen. Daarnaast zorgen de vrijwilligers dat het dieselgemaal in bedrijf is op de tweede zaterdag van alle overige maanden, behalve januari en tijdens ijsvorming. Meer informatie op dieselgemaalalkmaar.nl

Bronnen:
Tijdschrift Oud-Alkmaar, uitgave Historische Vereniging Alkmaar, december 1994
documentatie Nederlandse Gemalenstichting (NGS)