Huize Westerlicht

In juli 2016 maakte het Noordwest Ziekenhuis bekend dat de verhuisplannen naar Heerhugowaard zijn afgeblazen. Het ziekenhuis gaat uitbreiden en vernieuwbouw plegen in de Alkmaarderhout.

Het ziekenhuis heeft twee rijksmonumenten in eigendom, het Westerlicht en de Cadettenschool.

De Cadettenschool is momenteel in gebruik door het ziekenhuis als kantoorruimte en dialysecentrum. Westerlicht staat al lange tijd leeg.

Westerlicht van de Amsterdamse school
Het bejaardentehuis Huize Westerlicht is gebouwd als een van de eerste specifiek als bejaardenverzorgingshuis ontworpen en professioneel gerunde grotere bejaardenoorden. Het door architect Dirk Saal (1884-1945) in Late Amsterdamse School stijl ontworpen gebouw werd in 1932 opgeleverd. In 1934 is het uitgebreid met een vleugel in dezelfde stijl.

Toen Huize Westerlicht geopend werd, was het een van de grootste bejaardenhuizen in Nederland, met ruimte voor 169 personen.

Maximaal behoud en bescherming
In het najaar van 2016 kwamen erfgoedvereniging Heemschut, het Cuijpersgenootschap, de Historische Vereniging Alkmaar en Adapt in het geweer tegen het raadsvoorstel. Heemschut pleitte voor een goede cultuurhistorische verkenning voordat plannen werden gemaakt, het Cuijpersgenootschap sloot zich daarbij aan en wees expliciet op de wederopbouwarchitectuur op het ziekenhuisterrein.

Het leverde een motie op waarbij de gemeenteraad aandrong op maximaal behoud en bescherming voor de rijksmonumenten Westerlicht en Cadettenschool.

Klankbordgroep alsnog ingesteld 
Het raadsvoorstel om mee te werken aan de plannen van het ziekenhuis, haalde het echter ook. Ziekenhuisgroep Noordwest had op 18 juli 2016 de omwonenden al geïnformeerd over het besluit om in Alkmaar te blijven. Een tweede informatiebijeenkomst was op 23 november, maar onder druk van de politiek kwam er bovendien een klankbordgroep met omwonenden en belangengroepen.

Die kwam er na het appèl van Adapt op de politiek om een klankbordgroep in te stellen. Adapt wilde meer tijd voor een serieus participatietraject geleid door het NWZ met wijkverenigingen, ANIMO, Historische Vereniging Alkmaar en Adapt.

Adapt betoogde dat het vertrouwen in het NWZ onvoldoende was om gerust te zijn over de goede afloop op allerlei vlak. Het besluitvormingsproces ging plotseling veel te snel om voor ‘zorgvuldig’ te kunnen doorgaan.

Adapt nam vervolgens plaats in de klankbordgroep. In de klankbordgroep waren verder nog de volgende partijen vertegenwoordigd:

• Bewoners van de Wilhelminalaan/ Julianalaan
• Bewoners van het Westerhoutkwartier
• Bewoners van de Metiusgracht
• Bewoners van het Oranjepark
• Bewoners van de Akerslaan
• Bewoners van het Emmakwartier
• Cultuurpark De Hout
• Animo
• Historische vereniging Alkmaar
• Stichting Red de Hout

Binnen uitgangspunten blijven
De doelstelling van de klankbordgroep was om meningen te horen over het verloop en/of het resultaat van het project. Tijdens de bijeenkomsten kwamen onder andere aan de orde het planproces, de te volgen ruimtelijke procedures en actuele zaken. De zeggenschap van de klankbordgroep bleef onduidelijk maar was in ieder geval beperkt. Alles moest binnen uitgangspunten blijven zoals:

• ‘Het is denkbaar dat deze panden in de toekomst een andere invulling krijgen. Daarom wordt voor deze panden een gemengde functie voorgesteld. Welke functies hier passend zijn wordt nader uitgewerkt en bij vaststellen van het bestemmingsplan aan de gemeenteraad voorgelegd.’
• ‘In overleg met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed wordt bekeken welke mogelijkheden er zijn voor een nieuwe invulling van Westerlicht.’
• ‘Het ziekenhuis ontwikkelt op korte termijn een plan voor hergebruik. Gestreefd wordt naar een toekomstbestendige herontwikkeling ten behoeve van gebruiksfuncties van het ziekenhuis.’
• ‘Het college maakt bij de vergunningverlening een afweging tussen de monumentale waardevolle elementen en een toekomstbestendig gebruik van het gebouw. Hierbij zal ook gekeken worden naar de ruimtelijke relatie tussen Westerlicht en de Cadettenschool en de uitstraling van beide gebouwen naar zijn omgeving.’

Rijksbescherming
De bebouwing van het ziekenhuis, waaronder Huize Westerlicht, bevindt zich in het rijksbeschermd stadsgezicht Westerhoutkwartier.

Huize Westerlicht en de voortuin zijn rijksmonument.

Waardering Adapt
Adapt heeft het totale beschermd stadsgezicht Westerhoutkwartier getypeerd als Alkmaars erfgoed. Daarmee kan Adapt zich volgens de statuten nu ontfermen over alles wat aangetast dreigt te worden: monumenten, wederopbouwarchitectuur, groen, monumentale bomen, flora en fauna in de Alkmaarderhout, etc.

Vorig bestemmingsplan
Huize Westerlicht had in het bestemmingsplan Alkmaar Zuid-West uit 2013 de bestemming ‘maatschappelijk’.

De voor ‘Maatschappelijk’ aangewezen gronden waren bestemd voor maatschappelijke functies met de daarbij behorende wegen en paden, erven, groenvoorzieningen, (ondergrondse) parkeervoorzieningen, speelvoorzieningen, bouwwerken, laad- en losplaatsen, nutsvoorzieningen, ontsluitingswegen, waterlopen en waterpartijen.

Nieuw bestemmingsplan
Voordat de contouren van de vernieuwbouw bekend waren, maakte de gemeente al een nieuw bestemmingsplan binnen de kaders die de gemeenteraad in oktober 2016 had vastgesteld. Dit bood ruimte voor het ziekenhuis om in de komende jaren haar plannen verder uit te werken.

Flexibiliteit zonder duidelijkheid
De gemeente wilde het ziekenhuis begin 2017 een flexibel bestemmingsplan bieden ‘omdat het ziekenhuis de komende maanden nog volop bezig met het concretiseren van hun masterplan’. De contouren van de benodigde ruimte worden daardoor steeds duidelijker, aldus de gemeente, maar voor het opstellen van een bestemmingsplan wilde de gemeente daar niet op wachten.

Adapt deelde met de raadscommissie Ruimte haar zorgen dat het college daarmee een weg koos die veel minder rechtszekerheid voor de omgeving biedt dan was voorgespiegeld in het raadsbesluit. We noemden het een doe-maar-wat-bestemmingsplan.

Nieuwe bestemming voor Westerlicht
In het raadsbesluit legde de gemeenteraad al vast dat in het nieuwe bestemmingsplan de functie ‘Gemengd’ komt te staan voor de Cadettenschool en Huize Westerlicht. De verkoopbaarheid en de taxatiewaardes van deze gebouwen nemen daardoor enorm toe.

Geheime afspraken met grote impact
Op 30 maart 2017 maakte de gemeente Alkmaar onder druk van het actiecomité Red De Hout en de Wet Openbaarheid van Bestuur de geheime afspraken met het ziekenhuis openbaar. Daaruit bleek dat ziekenhuis en gemeente destijds van mening waren dat heel veel groen rondom het ziekenhuis zou mogen wijken voor verkeer en parkeren. De rijksmonumentale voortuin van Westerlicht zou een parkeerplaats mogen worden, groen naast Westerlicht mocht wijken voor in- en uitritten voor de huisartsenpost en spoedeisende hulp.

Wat de gemeente betreft, mocht het ziekenhuis de achtervleugel van rijksmonument Westerlicht slopen. Het ziekenhuis had ook zoveel mogelijk vrijheid moeten krijgen om Westerlicht rigoureus te verbouwen. De sloop van de Zusterflat van architect Duintjer op de hoek Metiusgracht/ Wilhelminalaan had van de gemeente ook al groen licht gekregen.

Adapt heeft de onthulde afspraken met het ziekenhuis hier samengevat.

Oud-wethouder Nico Alsemgeest schreef in mei 2017 bij zijn afscheid als bestuurslid van Adapt een opiniestuk over de gemaakte afspraken.

Concept al besproken in klankbordgroep
In de klankbordgroep van maandag 16 januari 2017 kwam het concept van het voorontwerp bestemmingsplan aan de orde. De klankbordgroep heeft als eerste de gelegenheid gekregen om op dit concept een advies te geven. Na het advies van de klankbordgroep legde het college daarna het voorontwerp ter visie. Iedereen kon vier weken lang zijn of haar reactie op het voorontwerp bestemmingsplan geven. Adapt reageerde hierop.

De gemeente heeft de reacties daarna bestudeerd, hierop antwoorden geschreven en deels verwerkt. Vervolgens lag het ontwerp-bestemmingsplan zes weken ter visie.

Stedenbouwkundige onderlegger
De relevante stedenbouwkundige uitgangspunten zijn opgenomen in een stedenbouwkundig plan. De klankbordgroep heeft hierover een advies gegeven.

Rommelig en overhaast
Begin juli schreef Adapt een brief aan de commissie Ruimte voorafgaande aan een tussentijdse opiniërende bespreking, waarin we onze zorg uitten over de rommelige en overhaaste gang van zaken.

Zienswijzen
Tot 2 augustus 2017 lag het ontwerp-bestemmingsplan ter inzage en konden inspraakreacties ingediend worden bij de gemeente. Alkmaarders of belangengroepen die mee wilden tellen in de verdere procedure, moesten in deze periode zienswijzen indienen. De zienswijze van Adapt was een van de bijdragen.

Alle inspraakreacties zoals de onze heeft het college van B&W afgehandeld volgens de bestemmingsplanprocedure. Het college heeft steeds kunnen rekenen op voldoende politieke steun om op de ingeslagen weg voort te gaan.

Adapt schaarde zich achter een appèl van de klankbordgroep om het ziekenhuis eerst het bouwplan meer uit te laten werken voordat het bestemmingsplan zou worden vastgesteld. Het bleek vergeefs.

Planning
Op 30 november 2017 besprak de Commissie Ruimte het raadsvoorstel met het bestemmingsplan, het stedenbouwkundige plan en alle bijbehorende stukken.

Alle bijbehorende stukken zijn hier te vinden.

Na een procedure van ruim een jaar is het bestemmingsplan, het Ontwikkelingsperspectief en het stedenbouwkundig plan aangenomen in de raadsvergadering van 14 december 2017 met 30 stemmen voor en 4 stemmen van GroenLinks tegen. Adapt maakte nog een laatste keer gebruik van het spreekrecht.

Op 10 januari 2018 is het raadsbesluit over het bestemmingsplan officieel bekendgemaakt. Sommige inwoners en partijen, zoals Red De Hout, stichting ANIMO en bewonersvereniging Metiusgracht, hebben beroep ingesteld bij de Raad van State.

Op 10 maart 2018 maakte Adapt bekend dat het bestuur geen beroep had ingesteld bij de Raad van State. Dat besluit werd genomen na een zorgvuldige kosten-batenanalyse. Juridische, inhoudelijke en financiële overwegingen lagen eraan ten grondslag.

Complex bestemmingsplan
Tijdens de beroepsprocedure bij de Raad van State bleek de materie zo complex, dat de rechters advies vroegen aan de onafhankelijke en onpartijdige Stichting Advisering Bestuursrechtspraak voor Milieu en Ruimtelijke Ordening (StAB). Die kwam in juli 2018 met een verslag.

De gemeente had grote moeite een passend antwoord te vinden op de kritiek van deze gerechtelijke omgevingsdeskundigen, vooral bij het parkeervraagstuk. Daarom lieten NWZ en de gemeente dat over aan een advocatenkantoor in Den Haag: Fleers Van Dijk De Jongh Advocaten.

Gemeente verspeelt recht op snelle procedure
De gemeente en het ziekenhuis konden door de Crisis-en Herstelwet aanspraak maken op een versnelde uitspraak binnen een half jaar. Omdat de gemeente tijdens de procedure zelf uitstel begon aan te vragen om reactietermijnen te mogen overschrijden, maakte de Raad van State daarna geen haast meer.

De Raad van State hield de hoorzitting op 9 januari 2019 en deed op 6 maart 2019 uitspraak. Het beroep van Stichting Animo en Stichting Milieubelang Alkmaar werd gegrond verklaard, maar het bestemmingsplan “Noordwest Ziekenhuis Alkmaar” zoals dat door de raad in december 2017 is vastgesteld blijft geldig.

Dat was te danken aan het aanvullende werk rond het parkeervraagstuk dat de gemeente Alkmaar in 2018 verrichtte tijdens de beroepsprocedure bij de Raad van State. Sindsdien is het bestemmingsplan onherroepelijk.

Nieuwe architect maakt eerste bouwplan
Ruim een jaar nadat het ziekenhuis een oppervlakkig masterplan had gepresenteerd waarop de klankbordgroep een advies moest baseren, rondde het Noordwest Ziekenhuis eindelijk een programma van eisen af voor de eerste fase van de vernieuwbouw. Daarop kon de nieuwe architect, architectenbureau De Jong Gortemaker Algra, een eerste ontwerp baseren.

In de eerste fase gaat het om de nieuwbouw van de zogeheten acute as, met spoedeisende hulp, operatiekamers, intensive care en de verpleegafdelingen van de complexe zorg.

Achtervleugel lijkt verloren
De inzet van Adapt! voor een herbestemming van de achtervleugel van rijksmonument Westerlicht lijkt naar aanleiding van deze plannen een verloren zaak. In mei 2018 werd de sloop van de achtervleugel van rijksmonument Westerlicht in het ontwerp als vaststaand feit gepresenteerd.

Wel blijft er iets meer groen van de Westerhout behouden dan in het voorgaande plan. De toerit voor de ambulances vergt minder ruimte door creatief gebruik te maken van bestaande verharding in de voortuin van Westerlicht.

Westerlicht zal gebruikt worden voor kantoorfuncties van het ziekenhuis en voor huisvesting van de Noordwest Academie, een opleidingsinstituut dat meer dan 700 mensen medisch onderwijs biedt en dat nu is gevestigd aan het Nassauplein 10. Mogelijk verhuist ook de regionale huisartsenvereniging naar deze locatie.

Op 12 september 2018 werden de Historische Vereniging Alkmaar en Adapt bijgepraat over de vorderingen rond de herbestemming van Westerlicht.

Eind oktober 2018 werd een omgevingsvergunning aangevraagd voor de renovatie van Westerlicht. Deze vergunning is nodig om te kunnen starten met het grondig renoveren van het hoofdgebouw van huize Westerlicht. De vergunning werd op 10 juli 2019 na een uitgebreide procedure verstrekt.

Onderdeel van de vergunning is nu definitief de sloop van de westvleugel van het pand, die in 2016 nog een positieve waardering had gekregen in het bouw- en cultuurhistorisch onderzoek bij de bouw- en architectuurhistorische waardenstelling.

Dat rapport dateert van 5 juli 2016. Drie dagen later, op 8 juli 2016, ondertekenden ziekenhuis en gemeente een vaststellingsovereenkomst waarin dit waardestellingsrapport wordt aangehaald en beide partijen overeenkomen dat de gemeente zich zal beijveren om bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zoveel mogelijk vrijheid te verkrijgen “opdat de zijvleugel kan worden geamoveerd”.

Parkeren
In maart 2018 braken de gemeente Alkmaar en Noordwest de Vaststellingsovereenkomst open, die aan de basis lag van de samenwerking rond de vernieuwbouw van het ziekenhuis.

Met een addendum kwam de toezegging aan het ziekenhuis te vervallen om in de voortuin van Westerlicht (gemeentegrond) 64 openbare parkeerplaatsen aan te leggen. Ervoor in de plaats kwamen de afspraken uit een intentieovereenkomst en de bepalingen in het bestemmingsplan over parkeren.

Als reden voor de aanpassing werd onder meer het gebrek aan maatschappelijk draagvlak genoemd om nog meer openbaar groen in de Alkmaarderhout in te leveren voor tijdelijke parkeerplaatsen.

Evaluatie klankbordgroep
Op 21 april 2018 vernamen de leden van de klankbordgroep uit de krant dat er een evaluatieverslag was opgesteld door een voormalig rechter over het functioneren van de klankbordgroep. Leden van de klankbordgroep waren hiervoor niet benaderd, alleen de onafhankelijke voorzitter is geïnterviewd.

De evaluatie is zeer summier, maar bevestigt wel het beeld dat er sprake was van een rommelige, slecht voorbereide en overhaaste gang van zaken door de gemeente.

Staatssteun
In november 2018 kwamen de Vaststellingsovereenkomst uit 2016 en de intentieovereenkomst over het parkeren uit 2017 onverwacht weer onder vuur te liggen. Pels Rijcken, befaamd als het advocatenkantoor dat namens de Staat optreedt als landsadvocaat, onderzocht de overeenkomst tussen gemeente en ziekenhuis en concludeerde dat dit niet te rijmen viel met het staatssteunrecht.

De kwestie werd uitgezocht nadat het platform voor onderzoeksjournalistiek Follow The Money aankondigde in dit dossier te zullen duiken en daarna tips hierover kreeg van mensen die anoniem wensten te blijven. Vervolgens stelden de Partij voor de Dieren en de Christenunie er raadsvragen over.

In opdracht van de gemeente maakte een ander advocatenkantoor vervolgens een advies dat precies het tegenovergestelde beweerde als de landsadvocaat. Het gevolg was dat partijen een juridische procedure zouden moeten aanspannen om duidelijk te krijgen wie gelijk had. Er bleken geen partijen te vinden die de hoge kosten van een dergelijke langdurige juridische procedure zouden kunnen of willen dragen.

Ontwerp van gerenoveerd Westerlicht
Adapt adviseerde het ontwerpteam over de renovatie van de hoofdvleugel tijdens enkele gezamenlijke sessies. Volgens Noordwest was dit een bijdrage die zeer werd gewaardeerd. De projectdirecteur van het ziekenhuis verklaarde dat Adapt de uitstraling van Huize Westerlicht heeft gewaarborgd.

Waardering was er ook voor het meedenken bij uitdagingen. Men noemt de renovatie van de achtergevel, het al dan niet plaatsen van dakkapellen aan de voorzijde en de beoordeling van de monumentale waarde van het interieur.

In mei 2019 werd de ontwerp-vergunning gepubliceerd voor de herbestemming van Westerlicht. Adapt heeft hierin inzage gehad. Na de publicatie zijn geen zienswijzen ingediend. De vergunning werd daardoor onherroepelijk in augustus 2019. Kort daarna maakte het ziekenhuis bekend met de renovatie te zullen starten.

De westvleugel was begin 2020 volledig gesloopt. Daarna volgden de renovatie van de gevel en resterende (sloop)werkzaamheden. De afronding van de volledige renovatie werd afgekondigd in een persbericht van 6 november 2020. Omdat een bezichtiging door de corona-pandemie niet mogelijk was, is een virtuele tour gemaakt door Westerlicht en een korte video.

Adapt heeft tot het eind gestreden om zoveel mogelijk van dit bijzondere rijksmonument te behouden, maar accepteert nu de uitkomst van het proces. De sloop van de westvleugel was al door de gemeente Alkmaar zelf aangedragen bij het ziekenhuis in het terugvalscenario Parkziekenhuis uit 2012.

Het wekte dan ook geen verbazing dat het drie jaar lang ontbrak aan politieke bijval voor onze inbreng. Zonder steun uit die hoek viel op dit punt geen grotere vuist te maken.

Net als het ziekenhuis zijn we toch blij dat een goede herbestemming van de hoofdvleugel van Huize Westerlicht is gevonden. Voor behoud van monumentale panden is het soms nodig om deze aan te passen aan nieuwe tijden, gebruikers en functies. Zo blijft het erfgoed vitaal voor toekomstige generaties.